دنیای امروز با بیماریها و اختلالات زیادی روبرو شده که همگی عوامل بسیار زیاد و متفاوتی دارند و عقبماندگی ذهنی یا کمتوانی ذهنی، یکی از این اختلالات به شمار میرود.
به گزارش روابط عمومی بهداشت و درمان صنعت نفت گچساران؛ اگرچه با پیشرفت علم پزشکی و انجام برخی آزمایشات، این اختلال قابل پیشبینی بوده و از به دنیا آمدن یک کودک عقب مانده ذهنی میتوان جلوگیری کرد، اما باز هم ممکن است کودکی با این اختلال متولد و برای تمام عمر خود با آن دست و پنجه نرم کند، به همین دلیل روز ۳۰ تیرماه به عنوان روز عقبماندگی ذهنی نامگذاری شده است.
این اختلال، ناتوانی شدید ایجاد کرده و عملکرد هوشی را به زیر حد طبیعی رسانده و در تمام دوره زندگی با فرد همراه خواهد بود. عقب ماندگی ذهنی بیماری نیست که قابل درمان باشد و یا بتوان آن را کنترل کرد، بلکه یک اختلال مادرزادیست که درمان نداشته و تا پایان عمر با شخص عقبمانده ذهنی باقی خواهد ماند. همانطور که اشاره شد، ضریب هوشی این افراد زیر حد معمولی است و دارای نقص هوشی هستند که منجر به محدود شدن عملکرد اجتماعی افراد مبتلا خواهد شد.
عوامل موثر در عقبماندگی ذهنی جنین
بسیاری از عوامل تولد یک نوزاد عقب مانده ذهنی، ژنتیکی و مادرزادی است و ممکن است علل اصلی آنها ناشناخته باشد. همچنین ضربه به جنین، برخی عفونتها، مسمومیتها، عوامل کروموزومی ناشناخته، در معرضه اشعه ایکس قرار گرفتن و بسیاری از علتهای دیگر، همگی عواملی هستند که ممکن است جنین را در خطر قرار دهند و منجر به تولد نوزاد عقبمانده ذهنی شود.
سن مادر در دوران بارداری، بیماریهای مادر چون سفلیس، سرخچه، توکسوپلاسنموریس و غیره از دیگر مواردی هستند که جنین را در خطر ابتلا به عقبماندگی ذهنی قرار میدهند.
اعتیادات الکلی، مصرف دخانیات و استفاده از برخی داروهای شیمیایی توسط مادر در دوران بارداری نیز از دیگر عوامل خطرزا در خصوص این اختلال هستند.
ویژگیهای کودک عقبمانده ذهنی
کودکان عقبمانده ذهنی در مقابل هرگونه تغییری از خود مقاومت نشان میدهند، در تمرکز کردن بر روی یک کار و یا به اتمام رساندن آن کار تمرکز کافی ندارند، در درک مفاهیم مبهم و غیر قابل لمس به شدت با مشکل مواجه میشوند، در بیان احساسات خود و درک احساسات دیگران به شدت مشکل دارند و در طبقهبندی اطلاعات و یا به خاطرسپاری هرگونه اطلاعات ناتوانند.
در این میان اما به والدین توصیه میشود که پس از تولد کودک برای جلوگیری از ابتلا به سندروم دان یا عقبماندگی ذهنی، کودک خود را به طور مرتب نزد پزشک ببرند و روند رشد ذهنی او را تحت کنترل داشته باشند. این آزمایشات میتواند شامل یک سری سوال ساده در مورد تواناییهای کودک در انجام کارهای مختلف و ساده روزمره باشد و انجام این آزمایشات برای جلوگیری از داشتن یک کودک عقب مانده ذهنی بسیار لازم و ضروری است.
پیش از ازدواج نیز لازم است خانوادهها آموزش کافی در این مورد را ببینند تا از به دنیا آمدن این کودکان پیشگیری کنند، خانوادهها از ازدواج فامیلی خودداری کنند و سن مادر برای بارداری بالای ۳۵ سال نباشد.
بهداشت حاملگی از جمله پرهیز از اشعه، مصرف دارو، مصرف مشروبات الکلی، مصرف دخانیات، پرهیز از وارد شدن ضربه به شکم مادر، تغذیه سالم و مناسب، جلوگیری از مبتلا شدن به هرگونه عفونت به مادر و... به شدت رعایت شود.
بروز و ابتلا به عقبماندگی ذهنی
عقبماندگی ذهنی بیماری نیست که درمان داشته یا با دارو بتوان آن را برطرف کرد. بهترین راه، پیشگیری از ابتلا به این اختلال است. در صورت بروز، بهترین روش این است که کودک و یا فرد عقبمانده ذهنی را با آموزشهای درست مهارت کلامی، محیطی، ارتباطی، اجتماعی و در صورت نیاز، آموزشهای ویژه فیزیوتراپی و آموزش مهارتهای جسمی و حرکتی، کودک یا فرد عقبمانده ذهنی را با محیط سازگارتر کرد.
ملاکهای تشخیص معلولیت ذهنی
برای تشخیص معلولیت ذهنی در فرد مورد نظر سه معیار زیر باید وجود داشته باشد:
الف. نقص در عملکرد ذهنی، مثل استدلال، حل مسأله، برنامه ریزی، تفکر انتزاعی، قضاوت، یادگیری تحصیلی و یادگیری از تجربه. این نقص ها را هم سنجش بالینی و هم آزمون های استاندارد شده باید تأیید کنند.
ب. نقص در عملکرد سازگارانه که به ناتوانی در رسیدن به استانداردهای رشدی و اجتماعی-فرهنگی برای استقلال شخصی و مسئولیت اجتماعی منجر می شود. بدون کمک مداوم نقص های موجود در عملکرد سازگارانه باعث می شوندفرد در یک یا چند فعالیت زندگی روزمره (مثلا ارتباط برقرار کردن با دیگران، شرکت در فعالیت های اجتماعی، و زندگی مستقل) و در چند محیط ( مثلا، خانه، مدرسه، کار و جامعه) محدودیت عملکرد داشته باشد.
ج. شروع نقص های ذهنی و سازگارانه در طول دوره رشد (قبل از ۱۸ سالگی).
مهترین عوامل شیوع عقب ماندگی ذهنی
عوامل قبل از تولد: بیشتر شامل تأثیرات ژنتیک و تغییرات کروموزومی میشود. ضمن این که عفونتهای رحمی و ابتلای به بیماری سرخچه و توکسوپلاسموز (بیماری خطرناکی که از طریق گربه منتقل میشود) نیز در بروز عارضه نقش دارند. آنچه مسلم است بیشترین علل عقب ماندگی ذهنی همین عوامل قبل از تولد است که از نظر پیشگیری نیز اهمیت دارند، به ویژه عوامل کروموزومی مانند سندرم داون و عوامل عفونی مثل سرخچه و توکسوپلاسموز مادرزادی. در این بین عوامل حین تولد مثل زایمان مشکل و خونریزی جمجمه و اشکالات تنفسی حین زایمان و … نیز مؤثر میباشند.
عوامل پس از تولد: شامل ضربات شدید به جمجه کودک (یرقان)، سیانوز (سیاه شدن)، عفونتهای دوران نوزادی به همراه تب و تشنج، کمکاری تیروئید و … است که با مواظبت از کودک بخصوص قبل از سن چهارسالگی میتوان از بروز عقب ماندگی ذهنی تا حدی جلوگیری نمود.
عوامل محیطی اجتماعی: تأثیرات محدودتری در بروز عقب ماندگی ذهنی دارند و شامل فقر، تغذیه، ناپایداری خانواده، وضعیت اقتصادی – اجتماعی بد و محرومیتهای فرهنگی و استرسهای مکرر و فوق تحمل در محیط زندگی کودک است.
درجه بندی معلولیت ذهنی
معلولیت ذهنی بر اساس شدت آن و توانایی های فرد در زمینه اجتماعی و عملی به چهار گروه تقسیم می شود: معلولیت ذهنی خفیف (mild)، معلولیت ذهنی متوسط (moderate)، معلولیت ذهنی شدید (severe) و معلولیت ذهنی عمیق (profound)
علائم معلولیت ذهنی و نشانه ها در کودکان
سختی در بیان، یادگیری آهسته برای حرف زدن، مشکل برای به خاطر سپردن، هوش کم، عملکرد ضعیف در تست IQ، پرخاش، اضطراب، تمایل به آسیب به خود، روابط درون فردی ضعیف و وابستگی بیش از حد به والدین